Organisatie van het toezicht

Toezicht is het beoordelen of een handeling of zaak voldoet aan de eisen, en ingrijpen als dat niet het geval is. Met deze taak zijn verschillende toezichthouders belast. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties is verantwoordelijk voor het algemene beleid en het stellen van kaders voor het toezicht.

Inspecties en toezichthouders

Er zijn nu tien rijksinspecties, die onderdeel uitmaken van ministeries. Daarnaast functioneren toezichthouders als zelfstandig bestuursorgaan op basis van het instellingsmotief ‘onafhankelijke oordeelsvorming’. Het gaat hier om de markttoezichthouders, zoals de ACM en de Kansspelautoriteit.

Bij beleidsontwikkeling dienen toezichthouders vanuit hun kennis over de praktijk een onafhankelijk oordeel te geven. Tussentijds informeren toezichthouders beleid, politiek en samenleving over de stand van zaken van datgene wat het kabinet in de maatschappij wil bereiken.

Achteraf dienen bij beleidsevaluaties de bevindingen van toezichthouders te worden meegenomen. Bevindingen van toezichthouders spelen zo een rol bij het opstellen van nieuw beleid en het aanpassen van bestaand beleid.

Goed toezicht voldoet aan de zes principes uit de Kaderstellende Visie op Toezicht (KVoT) . Toepassing van deze principes leidt tot eigentijds toezicht, dat het perspectief van de samenleving centraal stelt. Deze visie bevat de volgende principes (3 uit de KVoT 2001, 3 uit die van 2005):

onafhankelijk (los van onder toezichtstaande of andere belanghebbenden kunnen onderzoeken, oordelen en ingrijpen);
transparant (keuzes uitleggen, toezichtbevindingen openbaar maken en achteraf verantwoording afleggen);
professioneel (constante ontwikkeling van professie op individueel, organisatie- en beroepsgroepniveau);
selectief (nagaan in hoeverre de overheid zelf toezicht moet houden en maatwerk in vorm en omvang op basis van risicomanagement);
slagvaardig (zacht waar het kan, hard waar het moet, ingrijpen waar nodig, zakelijkere benadering);
samenwerkend (burgers, bedrijven en instellingen zo min mogelijk last bezorgen, keuzes maken in vorm, inhoud en intensiteit van samenwerking).

Rijksinspecties

De inspecties van het Rijk hebben een zo hoog mogelijke positie binnen het ministerie, direct onder de SG. Er zijn op dit moment tien rijksinspecties, die samenwerken in de Inspectieraad. Dit zijn:

Agentschap Telecom
Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed
Inspectie Leefomgeving en Transport
Inspectie van het Onderwijs
Inspectie Justitie en Veiligheid
Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid
Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit
Staatstoezicht op de Mijnen
Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd
Inspectie Veiligheid Defensie

Toezicht binnen ministeries

Een zeer grote toezichtsorganisatie met een breed takenpakket kan de status krijgen van een directoraat-generaal. Zo'n organisatie wordt inspectie genoemd, en staat binnen het ministerie op hetzelfde niveau als andere directoraten-generaal. Een inspecteur-generaal voert overheidstaken uit met een zeer grote complexiteit, kent zwaar extern overleg en een structureel politiek en maatschappelijk afbreukrisico. De instellingscriteria staan in het Kader Topstructuur en Topfuncties Rijk 2017.

Voor taken met minder complexiteit, minder zwaar overleg of minder afbreukrisico kunnen inspecties met de status van directie worden opgericht. Een kleine organisatie met toezichtstaken, met een beperkte complexiteit, kan ook onderdeel vormen van een directie.

Een zeer grote toezichthouder (circa 2.450 fte) met een breed en divers takenpakket is de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). De NWA wordt geleid door een inspecteur-generaal. De organisatie bestaat uit zes directies met daaronder divisies en afdelingen, en heeft ook de National Plant Protection Organisation in huis.

Een kleinere toezichthouder (circa 30 fte) is de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed, die onder leiding staat van een directeur.

Op de site van de inspectieraad is een interactieve presentatie te vinden over haar leden, maar ook een lijst met toezichthouders die geen lid zijn van de inspectieraad.

Aanwijzingen rijksinspecties

Voor rijksinspecties gelden sinds 2016 Aanwijzingen van de minister-president.

Onderzoek door de overheid naar de overheid

Tweede Kamerleden Omtzigt en Bruins hebben tijdens het notaoverleg Douane van 14 december 2020 (Kamerstuk 31 934, nr. 45) een motie ingediend. In deze motie verzochten zij de ontwikkeling van een code of standaard voor onderzoek door de overheid naar de overheid. Daaropvolgend heeft Staatssecretaris Knops op 1 oktober 2021 een brief aan de Tweede Kamer geschreven. Deze brief geeft een goed overzicht van instrumenten die de rijksdienst vanuit haar verschillende rollen thans tot haar beschikking staan (Kamerstuk 31490, nr. 306).