4. De Toekomst aan Tafel | Kennisbank Openbaar Bestuur

Dit is hoofdstuk 4 van de Leidraad Toekomstgericht Beleid. In verschillende hoofdstukken van de leidraad worden diverse stappen ingevuld door middel van de Toekomst aan Tafel-methodiek, die hier verder aan bod komt. De Toekomst aan Tafel-methode is opgezet door de Staf Deltacommissaris, Rijkswaterstaat en het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Het inzetten van deze methode helpt om inzichtelijk en bespreekbaar te maken in hoeverre keuzes die nu gemaakt worden de toekomst belasten - en of dat aanvaardbaar is. Zo werken we aan plannen die nog generaties lang mee kunnen. Het is een van de weinige werkwijzen die al daadwerkelijk en effectief worden toegepast binnen de Rijksoverheid om de lange termijn en toekomstige generaties een plek te geven in de projecten van het hier en nu.

De Toekomst aan Tafel-aanpak heeft drie centrale stappen:

Betrekken van de toekomst door middel van een intergenerationele stakeholderanalyse.
Borgen van de belangen van de toekomst door een Generatietoets en -gesprek.
Benutten van de opgedane inzichten door een Toekomst-Effect Rapportage.

De methodiek is gestoeld op wetenschappelijke, maatschappelijke én praktische inzichten, is ontwikkeld met partners binnen én buiten de overheid en met actieve deelname van verschillende generaties. Jongeren hebben meegedacht namens onder andere de Nationale Jeugdraad en de Jonge Klimaatbeweging. Zij hebben hun ideeën gedeeld via jonge ambtenaren uit organisaties als het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Volksgezondheid, Welwijn en Sport. Vanuit de klankbordgroep hebben wetenschappers en maatschappelijke experts hun kennis en ervaring ingebracht. Dit heeft inzicht gegeven in de manier waarop we verschillende generaties, in het bijzonder toekomstige generaties, het beste kunnen betrekken, borgen en benutten voor het ontwikkelen van toekomstgericht beleid. We willen een cultuur bouwen waarin toekomstgericht beleid geen uitzondering is, maar vanzelfsprekend. Een cultuur waarin de toekomst geen abstractie blijft, maar stevig verankerd raakt in elke fase van beleidsontwikkeling en besluitvorming. Toekomst aan Tafel en de drie stappen vragen om een organisatiebrede inzet en continuïteit, niet om eenmalige acties. Dat gaat niet vanzelf, maar vraagt om aanjagers: mensen die het verschil maken en de te zetten stappen faciliteren.

Daarom introduceert Toekomst aan Tafel een nieuwe rol: de Toekomst-Ambassadeur. Dit is een bruggenbouwer tussen beleid en maatschappij en tussen nu en later, die de Toekomst aan Tafel-methodiek en het belang van toekomstdenken op de werkvloer aanjaagt en inbedt. In de Water en Klimaatadaptatie-sector is op 1 mei 2025 de eerste Toekomst-Ambassadeur officieel gestart. De ambassadeur is niet alleen een aanjager, maar ook een boegbeeld en katalysator met één voet in de praktijk en de andere in de maatschappij. Andere departementen worden uitgenodigd om met de Toekomst aan Tafel-aanpak mee te doen.

Een cirkelvormig pijldiagram dat de stappen betrekken, borgen en benutten van de Toekomst aan Tafel-methode benoemt. — Beeld: © Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Betrek verschillende generaties, borg hun belangen en benut de informatie die zij aanleveren.

'Wie zijn de belanghebbenden?' Dat is de centrale, terugkerende vraag in het Beleidskompas. Concreet betekent dat dat je de vijf hoofdvragen in het Beleidskompas samen met belanghebbenden doorloopt. Wanneer het beleid dat je ontwikkelt mogelijk substantiële gevolgen heeft voor de lange termijn, is het belangrijk om verschillende generaties te betrekken, hun belangen te borgen en deze informatie te benutten bij beleidsontwikkeling en besluitvorming. Dat geldt met name bij complexe beleidsvraagstukken met een lange horizon, waarbij diverse perspectieven en maatschappelijke waarden onmisbaar zijn voor duurzame besluitvorming. Door participatie van verschillende generaties in het beleidsproces haal je waarden, zorgen en ideeën op die je met alleen een kwantitatieve analyse niet zou tegenkomen.

Een pijl die de stappen betrekken, borgen en benutten van de Toekomst aan Tafel-methode laat zien, met als resultaat beleid voor vandaag en morgen. — Beeld: © Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Door te betrekken, te borgen en te benutten kom je tot beleid dat rekening houdt met het heden én de toekomst.

De Toekomst aan Tafel-methode is een praktische aanpak die het met concrete werkvormen mogelijk maakt om toekomstige generaties een stem te geven in de beleidsvorming zelf: niet alleen als abstracte doelgroep, maar ook als betrokken perspectief in dialoog met beleidsmakers en stakeholders. De aanpak bestaat uit drie elementen: betrekken, borgen en benutten. Per element is een instrument ontwikkeld.

1. Betrekken

Doel: helder duiden wat de houdbaarheidsdatum van een plan is, wie je daarmee in de toekomst raakt en op welke manier je hen aan tafel kunt krijgen bij het proces.

Instrument: de intergenerationele stakeholderanalyse. Hierbij is de centrale vraag: wie wordt er geraakt, nu én later? Zo brengen we in kaart welke generaties geraakt worden door een beleidskeuze. Wat is de houdbaarheidsdatum van dit plan? Wie leeft er dan en wat zijn hun belangen? Via methoden als Future Design kruipen deelnemers in de huid van een inwoner uit bijvoorbeeld 2075 en gaan ze het gesprek aan met beleidsmakers. Zo geven we de stem van de toekomst al aan het begin van het proces inbreng.

2. Borgen

Doel: inzichtelijk maken of er wordt afgewenteld op toekomstige generaties en zo ja, maatschappelijk bespreekbaar maken of dit acceptabel wordt gevonden. En zo niet: hoe dan wel?

Instrumenten: de Generatietoets (hoofdstuk 3) en het Generatiegesprek. Bij het borgen wordt nagegaan of de impact van het beleid positief of negatief is op de generaties van morgen en op welke aspecten er impact is. Daarnaast wordt besproken of er aanpassingen nodig zijn. Dit doe je door middel van de Generatietoets en het Generatiegesprek. Met een Generatietoets analyseer je positieve of negatieve gevolgen van beleid op toekomstige generaties, op basis van de indicatoren van de brede welvaart. De uitkomsten hiervan bespreken we in een Generatiegesprek, een dialoog in de vorm van een burgerberraad. Hierbij zullen ook toekomstige generaties vertegenwoordigd zijn via Future Design. Met verschillende generaties maken we de afwegingen op basis van de uitkomst van de Generatietoets expliciet en bespreken of we de uitkomst acceptabel vinden, of dat er alternatieven wenselijk zijn.

3. Benutten

Doel: tijdens het beleid- en besluitvormingsvormingsproces kunnen verantwoorden wat de impact is op toekomstige generaties.

Instrument: de Toekomst-Effect Rapportage. De stem van de toekomst mag niet in een lade verdwijnen, maar moet zichtbaar zijn in de besluitvorming. Dat doen we door de inzichten vast te leggen in een Toekomst-Effect Rapportage. Daarin maken we inzichtelijk of - en zo ja, hoe - er afgewenteld wordt op toekomstige generaties. We verantwoorden onze keuzes en tonen aan hoe de inzichten uit de Generatietoets en het Generatiegesprek zijn meegenomen in de afweging rond het besluit, onder de noemer 'comply or explain'.

4.1: Betrekken van (toekomstige) generaties

4.2: Hoe gebruik je de Toekomst aan Tafel-methode?